Chiết xuất ethanol là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về chiết xuất ethanol

Chiết xuất ethanol là phương pháp sử dụng dung môi ethanol (C₂H₅OH) để hòa tan và tách chiết các hợp chất sinh học có hoạt tính từ nguyên liệu thực vật hoặc sinh khối vi sinh. Ethanol sở hữu tính phân cực trung bình, vừa đủ để hòa tan nhóm hợp chất đa dạng như flavonoid, alkaloid, terpenoid và polyphenol, đồng thời hạn chế tách chiết tạp chất không mong muốn. Ứng dụng chính của chiết xuất ethanol bao gồm thu nhận thành phần hoạt chất trong dược liệu, chế tạo thực phẩm chức năng, tinh dầu, mỹ phẩm thiên nhiên và phân tích hóa sinh.

Trong ngành dược, chiết xuất ethanol được ưu tiên bởi tính an toàn (theo tiêu chuẩn USP/EP), khả năng bay hơi dễ dàng, tái chế dung môi và chi phí đầu tư thiết bị thấp. Trong công nghiệp thực phẩm và mỹ phẩm, ethanol cũng giúp bảo toàn hương vị, màu sắc và hoạt tính sinh học của nguyên liệu. Việc so sánh hiệu suất, độ tinh khiết và tiêu thụ năng lượng giữa chiết xuất ethanol và các phương pháp khác như chiết siêu tới hạn CO₂ hay chiết nước vẫn cho thấy ethanol là lựa chọn cân bằng giữa hiệu quả và kinh tế.

Nguyên lý lý hóa của ethanol làm dung môi

Ethanol có hằng số dielectric ε ≈ 24,5 ở 20 °C, cho thấy độ phân cực vừa phải, giúp hòa tan đồng thời các hợp chất phân cực và kém phân cực trong cùng một dung dịch. Thông số Hansen về năng lượng tương tác (δD = 15,8, δP = 8,8, δH = 19,4 MPa^1/2) cho phép ethanol hòa tan phenolic, flavonoid nhờ khối liên kết hydrogen (δH) và tương tác phân cực (δP), đồng thời hòa tan phần nào terpenoid nhờ thành phần không phân cực (δD).

Tính tan theo chỉ số phân cực (polarity index ≈ 5,2) giúp ethanol tách chiết hiệu quả các hợp chất sinh học như:

• Flavonoid (quercetin, kaempferol)
• Alkaloid (morphin, caffeine)
• Polyphenol (resveratrol, catechin)

Khả năng hòa tan cao hơn nước nhưng thấp hơn methanol khiến ethanol ít tách chiết chất vô cơ và đường, giảm tác động lên hoạt tính sinh học. Ngoài ra, ethanol dễ bay hơi ở 78 °C, thuận lợi cho bước cô quay chân không nhằm cô đặc dịch chiết và thu hồi dung môi, giảm thiểu ô nhiễm môi trường.

Quy trình chiết xuất cơ bản

Quy trình chiết xuất ethanol điển hình bao gồm ba bước chính: chuẩn bị mẫu, quá trình chiết và thu hồi dung môi. Mẫu nguyên liệu thường được sấy khô mức độ 5–10 % độ ẩm, sau đó băm nhỏ hoặc xay nghiền để tăng diện tích tiếp xúc, giảm kích thước hạt trong khoảng 0,5–2 mm. Độ ẩm tối ưu giúp ethanol thẩm thấu vào mô thực vật tốt hơn nhưng tránh ẩm quá cao gây pha loãng dung môi.

Phương pháp chiết ngâm (maceration) tiến hành ngâm mẫu với ethanol ở nồng độ thường từ 50–95 % (v/v), tỷ lệ mẫu : dung môi 1 : 10–1 : 20 (w/v), thời gian 12–48 giờ ở nhiệt độ phòng hoặc 40–60 °C. Chiết nóng (reflux) sử dụng thiết bị bộ ngưng tụ, đun hồi lưu dịch chiết ở 60–80 °C trong 2–6 giờ, tăng khả năng khuếch tán các hợp chất trong cấu trúc tế bào.

Thông số quan trọng:

Thông số	Khoảng giá trị
Nồng độ ethanol	50–95 % (v/v)
Tỷ lệ mẫu:dung môi	1 : 10–1 : 20 (w/v)
Thời gian maceration	12–48 giờ
Thời gian reflux	2–6 giờ
Nhiệt độ	25–80 °C

Thiết bị và công nghệ hỗ trợ

Máy siêu âm hỗ trợ chiết xuất (ultrasonic-assisted extraction, UAE) tận dụng sóng siêu âm tần số 20–40 kHz tạo ra cavitation khí, phá vỡ thành tế bào, đẩy nhanh quá trình khuếch tán và tăng hiệu suất chiết lên 10–30 %. Thông số chính bao gồm công suất (100–500 W), mật độ năng lượng (10–30 W/cm²) và thời gian 10–30 phút.

Chiết áp suất thấp (pressurized liquid extraction, PLE) sử dụng ethanol ở áp suất 5–10 MPa, nhiệt độ 50–120 °C, tăng độ thẩm thấu và tốc độ khối; có thể thu chiết lặp lại với luồng dung môi liên tục, giảm thời gian xuống còn 5–20 phút mỗi chu kỳ.

Chiết siêu tới hạn CO₂ kết hợp ethanol làm co-solvent giúp tách chiết các hợp chất kém phân cực với điều kiện áp suất 100–300 bar và nhiệt độ 35–60 °C. Ethanol (5–15 % co-solvent) điều chỉnh polari­t y của pha siêu tới hạn, mở rộng phổ hợp chất chiết được mà không cần giải nhiệt cao.

Đo lường hiệu suất chiết

Hiệu suất chiết thường được biểu diễn bằng tỷ lệ phần trăm khối lượng (yield) so với nguyên liệu ban đầu: $\text{Yield (\%)} = \frac{m_{\text{chiết}}}{m_{\text{mẫu khô}}}\times100$. Giá trị m_chiết được xác định sau khi cô quay dung môi và cân chính xác dịch chiết khô.

Hoạt tính sinh học của dịch chiết được đánh giá bằng:

• Tổng phenolic: phương pháp Folin–Ciocalteu đo hấp thụ ở λ=765 nm so với chuẩn gallic acid.
• Hoạt tính chống oxy hóa: DPPH, ABTS, FRAP.
• Nồng độ alkaloid, flavonoid đặc hiệu: phân tích HPLC với chuẩn ngoại chuẩn.

Phân tích thành phần sử dụng kết hợp:

Phương pháp	Ứng dụng	Đặc điểm
HPLC-DAD	Định lượng flavonoid	Độ nhạy cao, tách biệt tốt
GC-MS	Phân tích tinh dầu, terpenoid	Chính xác về cấu trúc
UV-Vis	Tổng phenolic, tổng flavonoid	Đơn giản, kinh tế

Ứng dụng trong ngành dược và thực phẩm

Trong dược liệu, chiết xuất ethanol cho phép thu hoạt chất như curcumin từ nghệ, resveratrol từ nho, glycyrrhizin từ cam thảo. Dịch chiết thu được thường bào chế thành viên nang, dịch truyền hoặc tiêm.

Ngành thực phẩm chức năng ứng dụng ethanol để tách chiết polyphenol, catechin từ chè xanh làm nguyên liệu cho trà đóng gói, viên sủi hỗ trợ chống oxy hóa và chống viêm.

Trong mỹ phẩm, dịch chiết ethanol giàu flavonoid và vitamin E dùng làm nguyên liệu kem dưỡng, serum, toner với chức năng chống lão hoá, cấp ẩm và cải thiện sắc tố da.

Ưu nhược điểm và giới hạn

Ưu điểm: Ethanol an toàn với người, dễ bay hơi, không để lại tạp chất hữu cơ nặng; chi phí thấp, dung môi có thể tái sử dụng sau cô quay chân không.

Nhược điểm: Hiệu suất kém với hợp chất không phân cực cao như một số terpenoid, carotenoid; tiêu hao năng lượng lớn cho bước cô quay và làm khô dịch chiết.

Giới hạn chính là cân bằng giữa nồng độ ethanol và độ tinh sạch: nồng độ càng cao tách chiết nhiều hợp chất, nhưng cũng hòa tan tạp chất lipophilic, cần bước tinh sạch bổ sung như sắc ký cột hay màng lọc.

An toàn và môi trường

Ethanol dễ cháy, phải tuân thủ quy định lưu trữ và vận chuyển theo OSHA Ethanol Safety Data. Khu vực chiết xuất cần thông gió tốt, trang bị hệ thống chống cháy nổ.

• Đeo kính bảo hộ, găng tay nitrile, áo phòng thí nghiệm.
• Hạn chế tiếp xúc da, tránh hít hơi bốc.
• Thu hồi dung môi dư thừa qua hệ thống cô quay chân không, không đổ thải trực tiếp.

Quá trình tái chế ethanol nên sử dụng cột chưng cất phân đoạn để loại bỏ nước và tạp chất trước khi đưa vào chu trình chiết tiếp theo, giảm áp lực môi trường và chi phí vận hành.

Tiêu chuẩn và hướng dẫn thực hành

Quy trình chiết xuất ethanol trong dược phẩm phải tuân thủ GMP và các tài liệu dược điển:

• USP 43–NF 38: Giới hạn dư lượng dung môi (Residual Solvents) ethanol ≤ 5000 ppm trong thành phẩm.
• AOAC Official Methods: Phương pháp chuẩn để xác định tổng phenolic, độ ẩm, tạp chất.
• EP (Pharmacopoeia Europeenne): Tiêu chuẩn độ tinh khiết ethanol, kiểm tra điểm chớp cháy, pH.

Báo cáo kết quả phân tích phải bao gồm: điều kiện chiết (nồng độ, thời gian, nhiệt độ), hiệu suất (% yield), hàm lượng hoạt chất chính, dư lượng solvent và kết quả thử độc tính cấp tính (nếu cần).

Tài liệu tham khảo

• PubChem. Ethanol. pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/Ethanol
• AOAC International. (2016). Official Methods of Analysis. AOAC.
• USP 43–NF 38. (2020). Residual Solvents. United States Pharmacopeia.
• OSHA. Ethanol (ethyl alcohol). osha.gov/chemicaldata/ethanol
• Stalikas, C. D. (2007). Extraction, separation, and detection methods for phenolic acids and flavonoids. Journal of Separation Science, 30(18), 3268–3295.